تجارت الکترونیک یا e Commerce، به فرآیند خرید و فروش محصولات و خدمات از طریق اینترنت و انجام تراکنش‌های مالی آنلاین اشاره دارد. این نوع تجارت، بستری را فراهم می‌کند که فروشندگان و خریداران بتوانند با استفاده از ابزارها و سیستم‌های متنوع، تعاملات خود را مدیریت کنند. در دنیای امروز، کسب‌وکارهای زیادی از پلتفرم‌ها یا فروشگاه‌های اینترنتی برای بهبود فرآیندهای خود بهره می‌گیرند. استفاده از این روش‌ها به آن‌ها کمک می‌کند تا پشتیبانی بهتر و تأمین مؤثرتری برای مشتریانشان فراهم کنند.
بر اساس گزارش eMarketer، در سال 2022 ارزش فروش خرده‌فروشی جهانی تجارت الکترونیک برای اولین بار از مرز پنج تریلیون دلار عبور خواهد کرد. این مقدار، معادل 20 درصد کل فروش خرده‌فروشی در جهان است. پیش‌بینی می‌شود این میزان تا سال 2025 به هفت تریلیون دلار برسد؛ هرچند که سرعت رشد این صنعت ممکن است به مرور کاهش یابد.
تاریخچه تجارت الکترونیک
شروع تجارت الکترونیک به دهه 1960 میلادی بازمی‌گردد. در آن زمان، شرکت‌ها برای ارسال اسناد تجاری از تبادل الکترونیکی داده‌ها (EDI) استفاده کردند. در سال 1979، سازمان ملی استاندارد آمریکا (ANSI) اولین استاندارد رسمی EDI را با نام ASC X12 تعیین کرد.
در دهه 80، این سیستم‌ها بین شرکت‌ها محبوبیت بیشتری پیدا کردند و پس از آن، ورود eBay و Amazon در دهه 90 انقلابی در تجارت آنلاین به وجود آورد. جف بزوس در سال 1994 آمازون را به‌عنوان یک کتاب‌فروشی اینترنتی راه‌اندازی کرد. این فروشگاه به سرعت رشد کرد و امروزه طیف وسیعی از محصولات را در سراسر جهان به فروش می‌رساند.
اواخر دهه 90 و اوایل 2000، استفاده گسترده از رایانه‌های شخصی، زمینه را برای رشد تجارت الکترونیک فراهم کرد. در آن دوران، درگاه‌های پرداخت آنلاین هنوز وجود نداشت و بسیاری از تراکنش‌ها از طریق چک انجام می‌شد. تاسیس PayPal در سال 1998، نقطه عطفی در استفاده از کارت‌های اعتباری و ساده‌تر شدن فرآیندهای خرید اینترنتی بود.
پس از سال 2000، با ظهور پلتفرم‌هایی مانند شاپیفای و مجنتو، راه‌اندازی فروشگاه‌های آنلاین ساده‌تر شد. این تحول باعث شد هر کسی با دسترسی به اینترنت بتواند با سرمایه‌ای کم، یک فروشگاه آنلاین ایجاد کند.
در سال 2020، همه‌گیری ویروس کرونا به رشد سریع تجارت الکترونیک کمک کرد و بسیاری از افراد به خرید آنلاین روی آوردند. بر اساس آمارها، تنها در نیمه دوم سال 2020، این صنعت 16.4 درصد رشد کرد.
رخدادهای مهم در تاریخ تجارت الکترونیک
- 1969: تأسیس CompuServe
- 1979: ابداع خرید الکترونیکی توسط مایکل آلدریچ
- 1995: تاسیس فروشگاه آمازون
- 1998: راه‌اندازی PayPal
- 2004: تاسیس Shopify و Magento
- 2017: آغاز خدمات فروشگاهی اینستاگرام
- 2020: رشد جهانی تجارت الکترونیک در دوران همه‌گیری
نحوه کار تجارت الکترونیک
موتور اصلی تجارت الکترونیک، اینترنت است. مشتریان از طریق دستگاه‌های خود به فروشگاه‌های اینترنتی متصل می‌شوند و در میان کالاها و خدمات مختلف جستجو می‌کنند. مرورگرهای وب با سرورهای میزبان فروشگاه تعامل می‌کنند و سفارشات را به سیستم‌های مدیریت سفارشات و پایگاه‌های داده انبار منتقل می‌کنند.
پرداخت‌ها از طریق درگاه‌های بانکی یا اپلیکیشن‌هایی مانند PayPal انجام می‌شوند. پس از تایید تراکنش، سفارش به انبار یا مرکز پردازش ارسال و کالا به مشتری تحویل داده می‌شود.
انواع مدل‌های تجارت الکترونیک
B2C (بنگاه به مصرف‌کننده)
مدل B2C یکی از رایج‌ترین انواع تجارت الکترونیک است که در آن شرکت‌ها محصولات یا خدمات خود را مستقیماً به مصرف‌کننده نهایی عرضه می‌کنند. در این مدل، فروشگاه‌های اینترنتی و برندها تلاش می‌کنند با ارائه تخفیف‌ها، پیشنهادات ویژه و تجربه کاربری جذاب، مشتریان بیشتری جذب کنند. آمازون، دیجی‌کالا و نتفلیکس نمونه‌های خوبی از این مدل هستند. خرید کالاهایی مانند پوشاک، لوازم‌خانگی یا اشتراک پلتفرم‌های استریمینگ از طریق این مدل انجام می‌شود. در مدل B2C، رضایت مشتری، سرعت تحویل و خدمات پس از فروش اهمیت زیادی دارد؛ چرا که مشتریان مستقیماً با برند در ارتباط هستند.
B2B (بنگاه به بنگاه)
مدل B2B شامل تجارت میان دو یا چند شرکت است. در این مدل، کالاها یا خدمات به‌جای مصرف‌کنندگان نهایی، به دیگر کسب‌وکارها فروخته می‌شوند. برای مثال، یک شرکت نرم‌افزاری ممکن است محصولات مدیریت منابع انسانی خود را به یک بانک بفروشد، یا کارخانه‌ای قطعات مورد نیاز یک شرکت خودروسازی را تامین کند. حجم معاملات در B2B معمولاً بالا و تخصصی است، و فرایند فروش نیز ممکن است شامل قراردادهای بلندمدت و زمان‌بر باشد. این مدل برای کسب‌وکارهایی که در تولید یا ارائه خدمات تخصصی فعال هستند، اهمیت زیادی دارد.
C2C (مصرف‌کننده به مصرف‌کننده)
در مدل C2C، مصرف‌کنندگان مستقیماً با یکدیگر وارد معامله می‌شوند. این نوع تجارت با ظهور پلتفرم‌هایی مانند دیوار، شیپور یا eBay محبوبیت پیدا کرده است. در این مدل، افراد می‌توانند محصولات دست‌دوم یا خدمات خود را مستقیماً به خریداران دیگر عرضه کنند. مزیت این مدل، حذف واسطه‌ها و دسترسی آسان به بازار است. با این حال، چون معاملات به‌طور مستقیم میان افراد انجام می‌شود، ممکن است چالش‌هایی در اعتمادسازی و خدمات پس از فروش وجود داشته باشد.
C2B (مصرف‌کننده به بنگاه)
مدل C2B دقیقاً برعکس مدل B2C است؛ در اینجا مصرف‌کنندگان خدمات یا محصولات خود را به شرکت‌ها ارائه می‌دهند. فریلنسری یکی از بهترین مثال‌های این مدل است، جایی که افراد به‌صورت پروژه‌ای خدمات طراحی، بازاریابی یا برنامه‌نویسی را برای کسب‌وکارها انجام می‌دهند. پلتفرم‌های آپ‌ورک و پونیشا بسترهای مناسبی برای ارتباط میان فریلنسرها و شرکت‌ها فراهم کرده‌اند. این مدل به کسب‌وکارها امکان می‌دهد به‌جای استخدام دائمی، پروژه‌های خود را به افراد متخصص بسپارند و انعطاف بیشتری در هزینه‌ها و نیروی کار داشته باشند.
B2G (بنگاه به دولت)
در مدل B2G، شرکت‌ها محصولات و خدمات خود را به دولت‌ها یا نهادهای دولتی عرضه می‌کنند. این مدل بیشتر شامل پروژه‌های بزرگ و زیرساختی است، مانند تأمین تجهیزات نظامی، خدمات امنیتی یا پروژه‌های ساخت‌وساز. بسیاری از معاملات در این مدل از طریق مناقصه‌های دولتی انجام می‌شود و شرکت‌ها باید استانداردهای خاصی را رعایت کنند. فرایند فروش در مدل B2G زمان‌بر و پیچیده است، اما سودآوری بالایی نیز به همراه دارد.
مزایا و معایب تجارت الکترونیک
مزایا:
- دسترسی 24/7: فروشگاه‌های اینترنتی همیشه در دسترس هستند.
- هزینه پایین: نیازی به اجاره فضای فیزیکی نیست.
- دسترسی جهانی: هر فردی با دسترسی به اینترنت، مشتری بالقوه است.
- شخصی‌سازی تجربه خرید: سیستم‌های هوشمند، محصولات مرتبط با نیاز مشتری را پیشنهاد می‌دهند.
معایب:
- عدم امکان لمس کالا: مشتری نمی‌تواند محصول را پیش از خرید امتحان کند.
- زمان انتظار: تحویل سفارشات ممکن است چند روز طول بکشد.
- ریسک امنیتی: احتمال سرقت اطلاعات بانکی وجود دارد.
پلتفرم‌های تجارت الکترونیک
پلتفرم‌های تجارت الکترونیک به چند دسته تقسیم می‌شوند:
- SaaS: پلتفرم‌های مبتنی بر نرم‌افزار مانند Magento و Shopify
- PaaS: پلتفرم‌هایی که علاوه بر نرم‌افزار، زیرساخت‌های سخت‌افزاری نیز ارائه می‌دهند.
- پلتفرم‌های درون‌سازمانی: که مدیریت و نگهداری آن‌ها بر عهده خود شرکت‌ها است.
وضعیت تجارت الکترونیک در ایران
در سال‌های اخیر، تجارت الکترونیک در ایران رشد قابل‌توجهی داشته است. در سال 2019، ایران به رتبه 42 جهانی در حوزه تجارت الکترونیک رسید. با شیوع ویروس کرونا در سال 2020، خریدهای اینترنتی افزایش یافت و ارزش معاملات این حوزه به 1097 هزار میلیارد تومان رسید.
با وجود رشد تجارت الکترونیک، چالش‌هایی همچون نوسانات اقتصادی و محدودیت‌های زیرساختی همچنان پیش روی این صنعت قرار دارد.
آینده تجارت الکترونیک
با گسترش فناوری‌های نوین و افزایش استفاده از شبکه‌های اجتماعی، تجارت الکترونیک به‌سوی آینده‌ای روشن پیش می‌رود. اعتمادسازی و شفافیت، نقش کلیدی در موفقیت کسب‌وکارها خواهند داشت. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2025، ارزش بازار تجارت الکترونیک به 11 تریلیون دلار برسد.
